Veliki gradski park u Tivtu - Najveća botanička bašta na južnom Jadranu ( II dio )

Autor teksta:  Siniša Luković

Za 40. broj časopisa Pogled

Prvi dio teksta možete pronaći na link-u

Gradski park u Tivtu zaštićen je 1968. godine Rješenjem Zavoda za zaštitu prirode kao hortikulturni objekat. Tom prilikom nisu utvrđene granice i površina parka, a u Centralni registar zaštićenih objekata prirode unijeti su vrlo oskudni podaci o njegovim osnovnim odlikama. Decenijama, u drugoj polovini XX vijeka, park je samo parcijalno održavan i njegovan. Usljed dugogodišnjeg izostanka redovne njege u periodu nakon Drugog svjetskog rata, struktura vegetacije je na određenim djelovima parkovske površine narušena formiranjem podrasta invazivnih vrsta, odnosno prorjeđivanjem izvorne zasađene vegetacije. Vjerovatno usljed poremećaja mikroklime, došlo je do prorjeđivanja travnog pokrivača, što je dovelo do ispiranja površinskog sloja zemljišta na nagibima. 

Podrast invazivnih vrsta je takođe potisnuo one manje otporne vrste. U nekim djelovima parka gdje raste prvobitno posađeno zelenilo (prostor u blizini školskog dvorišta - pinjoli i primorski borovi), podrast otpornijih vrsta je gotovo zakrčio teren. Te vrste su prisutne u nekim djelovima parka i danas u vidu gustog podrasta - viburnum, bagrem i lovor, ali uz redovne aktivnosti službe upravljača, park se održava. Dendrofloru Velikog gradskog parka u Tivtu čine 133 vrste, jedna podvrsta, tri varijeteta i 18 kultivara. Od toga 89 vrsta su alohtone vrste (66,92%), a 44 vrste su autohtone (33,08%). U strukturi vegetacije dominiraju visoka stabla, uz evidentan nedostatak spratnosti, odnosno nižih etaža ukrasnog grmlja i trajnica-perena. Većina četinarskog drveća potiče iz vremena osnivanja parka, ili iz vremena između dva svjetska rata. Najzastupljeniji su borovi, i to sa tri vrste - alepski, primorski i pinjol. Na osnovu uvida na terenu može se zaključiti da su uglavnom u pitanju lijepi, visoki parkovski primjerci, solidne kondicije, sa izuzetkom nekoliko jako nakrivljenih stabala na kojima ima i mehaničkih oštećenja. 

Čempresi su zastupljeni u manjem broju, u grupama ili kao soliterni primjerci. Zdravstveno im je stanje različito, počev od onih stabala koja su veoma slabe kondicije pa do izuzetno lijepih parkovskih primjeraka. Čempresi za koje se po dendrometrijskim podacima može približno utvrditi da potiču iz vremena zasnivanja parka, su takođe promjenljivih osobina, na osnovu čega se može zaključiti da pojedina stabla nijesu slabe kondicije zbog starosti već zbog drugih uticaja - uglavnom zbog zasjenčenosti. Kedrovi su uglavnom u dobrom stanju, sa izuzetkom nekoliko primjeraka, kod kojih su prisutna određena oštećenja i simptomi slabljenja. Vrjednija stabla u botaničkom smislu predstavljaju primjerci bidvilove araukarije, koja su među najstarijim primjercima te vrste u Evropi.

Većina četinara je što se starosti tiče - u kategoriji 4 što podrazumijeva fazu najjačeg vegetativnog i generativnog razvitka, a to što nijesu u punoj formi je uglavnom zbog neredovne njege i zaštite. Lišćarsko drveće je takođe zastupljeno unutar parkovskih površina u nešto manjem obimu u odnosu na četinare. Unutar parka najviše ih ima na južnoj strani, gdje nije došlo do spiranja površinskog sloja zemljišta. Od lišćara su prisutni hrastovi, eukaliptusi, lipe, lovori, kaline, brijestovi, a sa po nekoliko primjeraka i divlji kesten, smokva, krupnocvjetna magnolija, kiselo drvo, primorski grab, platan, itd. Većina ovih stabala je u solidnom stanju, ipak kod pojedinih primjeraka uočena su oštećenja: na mlađim stablima eukaliptusa napad eukaliptusove žučne ose.

Na pojedinim djelovima parkovske površine nalaze se i primjerci bagrema koji su samonikli, uglavnom su niskih dekorativnih vrijednosti. U rubnim dijelovima parka prema školi i iza gradske kapele brojan je podrast lišćarskih vrsta. Žbunaste vrste koje su izrasle u niska stabla su prisutne na gotovo čitavoj površini, u promjenljivom broju. Tu se mogu svrstati viburnumi, maginje (jagodnjak), oleandri i nekoliko primjeraka šimšira i pitosporuma

 Mlade sadnice drveća su prisutne u južnom dijelu parka, i to vrste javora - Acer palmatum, zatim ginko - Ginko biloba, krupnocvjetna magnolija - Magnolia, crvenolisna šljiva - Prunus cerasus, tulipanovac - Liriodendron tulipifera, bidvilova araukarija - Araucaria bidvilii, kedar - Cedrus deodara, itd. Od palmi je zastupljena niska žumara (Chamaerops humilis) i visoka žumara (Trachicarpus excelsa). Neke od navedenih vrsta iz strukture visoke vegetacije ne ispunjavaju vizuelno estetske zahtjeve, zbog loše razvijenog i deformisanog habitusa ni pojedinih djelova stabla.  

Od predstavnika dendroflore dominiraju stoljetna stabla alepskog bora (Pinus halepensis) i pinjola (Pinus pinea). Evidentirana su i nešto mlađa stabla alepskog bora (Pinus halepensis Miller), stabla čempresa (Cupresus sempervirens), veoma stari primjerci eukaliptusa (Eucalyptus globulus Labill.), lovora (Laurus nobilis L.), jedinstven stari primjerak Araucarije (Araucaria bidwillii) sa prisusutvom prirodnog podmlatka. Od povijuša i puzavica javljaju se: Clematis vitalba i Heredera helix. Na površini parka, u zoni Morskog dobra, mogu se sresti primjerci čempresa, alepskog bora i pinjola, kao i većih primjeraka himalajskih kedrova. Na djelovima površine koji se nalaze uz pomoćno fudbalsko igralište FK Arsenal usljed zapuštenosti je došlo do razvoja gustog samoniklog podrasta, u kojem dominiraju lemprika, bagrem i koprivić. 

U parku je zabilježeno i osam vrsta gljiva, a od faune ovdje je evidentirano prisustvo šest vrsta puževa, te osam vrsta vodozemaca i gmizavaca, 46 vrsta ptica, kao i 13 vrsta sisara. NVO Evropski Dom iz Tivta je 2000. godine pokrenuo akciju “Veliki gradski park - zaboravljena ljepota” čiji rezultat je donacija USAID-a kojom je obnovljen građevinski fond (staze, ivičnjaci, podzide, kanali za odvod kišnice), izgrađen dio javne rasvjete i postavljen parkovski mobilijar. Opština Tivat je 2005. godine naručila i finansirala izradu Projekta biološke revitalizacije i pejzažnog uređenja parka. U okviru postupka revizije 2007. godine saradnici Zavoda za zaštitu prirode su obavili istraživanja na prostoru parka i krajnji dokument je bio Dosije zaštićenog područja.

U skladu sa Lokalnim akcionim planom za biodiverzitet Opština Tivat je u 2014. godini izvršila reviziju statusa, kategorije i režima zaštite zaštićenog prirodnog dobra Veliki gradski park. Odluka o proglašenju je usvojena na sjednici Skupštine Opštine Tivat koja je održana 29.12.2014. godine. Odlukom o proglašenju zaštićenog prirodnog dobra Velikom gradskom parku određena je vrsta spomenik prirode, prirodno dobro lokalnog značaja, III kategorija, II zona zaštite.

Veliki gradski park je, kako je navedeno u toj odluci, stavljen pod zaštitu radi očuvanja prostorno-ambijentalnih, botaničkih, bioekoloških, predionih i kulturno-istorijskih vrijednosti grada, kao i očuvanja reprezentativnog identiteta užeg gradskog jezgra i održavanja i unapređenja ukupnog stanja bioloških, estetskih i turističkih vrijednosti Tivta. Ukupna površina zaštićenog prirodnog dobra “Veliki gradski park” iznosi 59.158 m2. Lokalna uprava Tivta u saradnji sa NVO sektorom i pojedincima već nekoliko godina sprovodi niz aktivnosti na revitalizaciji i uređenju Velikog gradskog parka. Tako je prema dostupnim podacima, u periodu od 2016. do 2021. godine ovdje usađeno 87 biljnih vrsta po kategorijama, najviše je usađeno sadnica stabala alepskog bora (Pinus halepensis) 34 stabla i pinjola (Pinus pinea) 20 stabala.

Uz njih posađen je i manji broj primjeraka raznih drugih vrsta drveća poput čempresa, magnolija, ginkobiloga, hrasta, javora, kamfora… U istom periodu usađeno 100 grmova od čega je 42 vrste Pittosporum tobira i 27 vrsta Pittosporum tobira variegate. Usađeno je po šest puzavica vrsta Wisteria sinensis i Trathelospermum jasminoides i 250 perena vrste Canna indica. Djelimično je izgrađen sistem za navodnjavanje parkovskih površina, obnovljene su šetne staze i mobilijar, skoro potpuno završena izgradnja ograde oko parkovskog kompleksa, a izrađen je i projekat potpune rekonstrukcije i obnove sistema javne rasvjete u parku. Za ovu godinu planirano je ulaganje 131.500 eura u izgradnju novog sistema javne rasvjete, kao i izdvajanje 20.000 eura za izradu tehničke dokumnetacije za preseljenje i ponovnu izgradnju objekta starog austrougarskog vojnog kupatila.

Inače, spomenik prirode “Veliki gradski park” se kategoriše kao značajno zaštićeno prirodno dobro (III kategorija). U Velikom gradskom parku je utvrđen Režim zaštite II stepena sa ustanovljenim opštim i posebnim mjerama zaštite i korišćenja, kao i mjere i aktivnosti koje treba sprovesti radi očuvanja i unapređivanja vrijednosti dobra, uz pribavljanje odobrenja Organa uprave za zaštitu prirode i Organa uprave za zaštitu kulturnih dobara.

Položaj parka, bogatstvo dendroflore, koncepcija kompozicione vrijednosti i kulturno-istorijski elementi, predstavljaju jedinstveni prostor u širem centru grada. Osobenosti Velikog gradskog parka su sadržane u istorijskom nastanku i značaju, u znamenitosti istorijskih ličnosti koje su ga formirale, održavale i ostavile novim generacijama, a sa druge strane u činjenici da je to prva javna parkovska povšina u Tivtu. Odlukom Skupštine Opštine Tivat o zaštiti, utvrđeno je da funkciju upravljanja obavlja D.O.O. “Komunalno” Tivat. Buduće aktivnosti na sprovođenju zaštite i unapređenja zaštićenog prirodnog dobra, treba u osnovi da sadrže integralni pristup zaštite prirodnog i kulturno-istorijskog nasljeđa. To je osnovni preduslov za sprovođenje Plana upravljanja zaštićenog prirodnog dobra “Veliki gradski park” kao Spomenika prirode. 

Do sada su donešena dva petogodišnja Plana upravljanja i zaštite od kojih je najnoviji usvojen u februaru, za period od 2022. do 2027. Najnoviji Plan upravljanja i zaštite uradio je stručni tim predvođen kordinatorkom dr Milkom Rajković Mitrović diplomiranom biološkinjom, a činile su ga Jelena Leković dipl. biološkinja, Tatjana Krstović dipl. Inž.hotikult, i Marija Nikolić, dipl.inž.arh. Ovim dokumentom detaljno je predstavljeno aktuelno stanje Velikog gradskog parka, rizici i faktori koji ga ugrožavaju, te propisane mjere zaštite, očuvanja, unapređenja i adekvatnog korišćenja ovog spomenika prirode u narednom periodu.

Predložen je i niz mjera za očuvanje unapređenje kulturno-istorijskog, arhitektonskog i spomeničkog nasljeđa koje takođe uz bogatu vegetaciju, karakteriše Veliki gradski park, a posebno se insistira na sprječavanju smanjenja granica parka do čega bi mogao dovesti intenzivan urbanistički razvoj u njegovim kontakt zonama. Planom je detaljno propisan i niz mjera koje do 2027. treba sprovesti na održavanju i unapređenju parka, a koje bi u narendih pet godina ukupno koštale nešto preko 302 hiljade eura.

Najstariji objekti u kompleksu

Građevina koja potiče iz vremena nastanka Arsenala i parka je stari vodovod sa rezervoarom za vodu, koji se nalazi na istočnoj strani i koji je trenutno van funkcije. Objekat satrog austrougarskog vojnog kupatila koji se do prije par godina nalazio na zapadnom obodu parka predstavljao je jedan od najstarijih objekata u krugu kompleksa Arsenala, ali je po aktuelnoj Državnoj studiji lokacije, po kojoj se razvija nautičko-turistički centar Porto Montenegro, objekat vojnog kupatila razmontiran i kako je predviđeno biće izmješten na lokaciju koja se nalazi između pomoćnog terena i glavnog stadiona FK “Arsenal”. Na prostoru blizu škole i stadiona FK “Arsenal” su i mala italijanska skloništa iz vremena Drugog svjetskog rata. Raspored staza kroz park je nakon njihove obnove uglavnom ostao nepromijenjen u odnosu na prvobitni izgled.

Vrijedna obilježja

Park odlikuju kulturno-istorijske, urbanističke, hortikulturne, memorijalne i edukativne vrijednosti značajne za grad i područje čitavog Crnogorskog primorja. Spomen obilježje o utemeljenju parka iz 1892. godine, spomenik predaji austrougarske flote Narodnom vijeću SHS prvog novembra 1918, podignut između dva svjetska rata, te spomenik narodnim herojima Milanu Spasiću i Sergeju Mašeri (rad poznatog skulptora Luke Tomanovića), karakterišu park kao izuzetno značajan memorijalni prostor. Arhitektonski oblik starog rasadnika sa parterno uređenim dijelom i lejama na otvorenom, materijali korišćeni u njegovoj izgradnji i stepen očuvanosti, odražavaju sliku vremena gradnje (kraj XIX stoljeća). Ribnjak sa vodoskokom (fontana) ispred spomenika Spasiću i Mašeri predstavlja ukrasni element parka, nalazi se uz glavnu šetnu stazu, koja vodi iz centra grada prema sjevernoj strani. U parku se nalaze dvije pergole (glorijete), koje potiču iz vremena njegovog osnivanja, zatim sistem kanala za oticanje kišnice, taložnici, kao i izvorna planimetrija staza. Pojedini elementi parkovske arhitekture su očuvani u tragovima, kao što je kolonada stubova koja je vodila ka ulazu u Arsenal, kao i ivičnjaci uz staze, cvjetne rondele i leje.