O gradskom jezgru Nikšića ( I dio )

Autor teksta: Dr Vladimir Bojković, dipl.inž.arh.

Za 41. broj časopisa Pogled

Prepoznati i ustanoviti pokazatelje prostornog identiteta nekog grada, može se uraditi na osnovu više kriterijuma i više metoda. Čini se da primarni utisci i senzacije mogu biti dobra metoda u formiranju baze na kojoj se sistematično i analitički može izgraditi sistem pokazatelja prostornog identiteta nekog grada. Koristeći pomenuti metod, možemo uočiti sljedeće pokazatelje prostornog identiteta gradskog jezgra Nikšića, i to: elementi tradicionalne arhitekture, pejzažna i parterna arhitektura, simboli grada, prostorni integritet, silueta grada, morfologija i urbanitet grada, kontinuitet javnih urbanih prostora.

Elementi tradicionalne arhitekture 

Tradicionalna arhitektura u urbanom jezgru Nikšića, uglavnom se odnosi na tipske objekte individualne gradnje tj. porodične kuće. Ove gradske kuće imaju jasnu koncepcju izraženu kroz jednostavan oblik, svedene otvore i upotrebu materijala.

Gradske kuće građene su obično krajem devetnaestog, odnosno, početkom dvadesetog vijeka. Razlikujemo prizemne i dvospratne kuće. Građene su od kamena, pokrivane su ćeramidom. Otvori su pravljeni od kvalitetnog drveta. Obzirom da su ove kuće pravljene od kamena, u obradi fasade razlikujemo onu na kojoj se vidi fugovani kamen i one koje su malterisane. Fasade su obično bojane u bijelu boju ili neku od pastelnih. Bogatije kuće imale su specifičnu ornamentiku koja se odnosila na obradu prozorskih okvira odnosno nadprozornika, nadvratnika a najčešće na balkonima i balkonskim ogradama.

Početak gradnje Nove varoši u Nikšiću privukao je veliki broj zidara i drugih majstora iz Hercegovine, Boke, Dalmacije i Italije, koji su iako u odsustvu stručnih projektanata, ograničeni novčanim sredstvima i vremenom, umjeli da prepoznaju potrebe budućih vlasnika.

Zgrade su jednostavne, skromne, slične jedna drugoj. U prizemlju jednospratnih kuća predviđeni su lokali sa tzv. ardijom, manjom pomoćnom prostorijom i bočni prolaz portik, kroz koji je mogao proći konj natovaren poljoprivrednim plodovima i drvima za ogrijev. U prizemnim kućama postojali su i lokali sa skučenim prostorijama za robu ili stanovanje ili pak samo stanovi.

Istaknuta arhitektura u urbanom jezgru Nikšića odnosi se na nekadašnje objekte kulture, razne organizacije i udruženja koji su danas na žalost, obično, devastirani i zaboravljeni. Ovi objekti se često ističu ornamentikom i načinom rješavanja detalja prozora, balkona, ograda i vrata. 

Pored objekata kulture tu su i objekti nekih imućnijih porodica koje su u skladu sa svojim tadašnjim statusom podizale veće objekte. Naročita pažnja se poklanja ulaznim vratima koja su obično urađena od kvalitetne, rezbarene hrastovine. Iznad vrata se, kod imućnijih porodica, nalazio balkon sa bogato ukrašenom ogradom. Ovaj balkon je imao i ulogu nadstrešice i zaštite od kiše ili snijega u toku zime.

Tokom dvadesetih i tridesetih godina pojavljuju se kuće kod kojih se po prvi put fasada dijeli masama volumena iako još uvijek ne odstupaju od simetrije. Krovovi su obično na dvije vode i pokriveni su ćeramidom. Poklanja se posebna pažnja uređenju dimnjaka.

Pejsažna i parterna arhitektura

U stvaranju prepoznatljive slike grada naročito se ističu: ulice i ulična struktura, tipologija objekata koji se izgrađuju i parkovno oblikovanje. Upravo ta prepoznatljiva slika grada čini ga u odnosu na druge gradove specifičnim i različitim. Park kao ljudsku tvorevinu sa estetskim osobinama proisteklim iz odogovarajuće upotrebe materijala, i korišćenjem kompozicije kao metode projektovanja možemo posmatrati kao artificijalni prostor baš kao što je i grad. Gradski park u Nikšiću dobar je primjer polivalentnosti kompozicije urbanizma i arhitekture jer gradski park “izlazi” na obod Trga Save Kovačevića, pri čemu taj “izlazak” nije usiljen i pretenciozan. Naprotiv, radi se o potpuno logičnom i uspješno projektovanom susretu dva urbana elementa. Posljedica toga bi bila da se Trg Save Kovačevića može posmatrati i kao parkovni trg. Na primjeru trgova parkova dokazujemo jedinstvo i nedjeljivost urbanizma od parkovne arhitekture, ali i međusobno dopunjavanje i preplitanje ideja i oblika.

Možda je najreprezentativnija sinteza parkovne arhitekture i urbanizma data u jednostavnim elementima kao što su drvoredi i šetališta. I za njih možemo reći da su elementi prostornog identiteta jednog grada. Nikšić, kao grad, ima jedinstveni kvalitet da se na samo par minuta hoda od najužeg urbanog jezgra nalazi brdo Trebjesa koje je ujedno park šuma, glavno izletište i rezervat desetine biljnih i životinjskih vrsta. Čak je i park šuma suptilno povezana sa gradskim parkom. I ova povezanost predstavlja specifičnu kompoziciju parka kao ljudske tvorevine i brda Trebjese kao prirodne. Kontakt sa prirodom je građanima na dohvat ruke.

Voda je oduvijek bila usko vezana za grad, njegov nastanak i funkcionisanje. Prvi gradovi su uvijek nastajali blizu vode, bilo da se radi o priobalnim, lučkim ili gradovima u dolini rijeke. Voda kao element iz kojeg je nastao život, za čovjeka predstavlja vječitu temu i simbol izuzetne snage, zato i ne čudi njena upotreba u predstavljanju poruka kroz različite umjetnosti. Ni arhitektura nije izuzetak, kada vodu koristi kao element oblikovanja ili element senzacije i prostornog izražavanja. Upravo su fontane najreprezentativniji, ujedno i najefektniji pokazatelji upotrebe vode u arhitektonici kako urbanih cjelina tako i samih objekata. S toga, fontane kao specifična gradska forma, se mogu različito tumačiti. Kada se sa stanovišta urbaniteta, odnosno urbanizma, govori o fontani, može se reći da su one jedan od najbitnijih elemenata slobodnih gradskih prostora, trgova, skverova i parkova. Kompozicijski značaj fontana je veliki i on se ogleda u odnosu prema okolnim objektima i njenom položaju u slobodnom prostoru. 

Obično se postavljaju u centralnoj perspektivi prostora ispred objekta odnosno u osi prostorne vizure. Možemo reći da se fontanom uvijek stavlja akcenat na nešto i da kao efektan element urbane kompozicije učestvuje u formiranju identiteta iste kroz prepoznatljivost odnosno pamtljivost. U Nikšiću je voda uvijek tretirana na poseban način usljed sušnog i kamenitog krajolika. Nestašica vode bila je prisutna kako u prošlosti tako i danas, pa ne čudi sa koliko pažnje se prilazilo u rešavanju svih onih, naročito urbanih elemenata, koji u sebi sadrže element vode kao sredstvo izražavanja. I u prvom regulacionom planu Josipa Sladea, česme su zauzimale značajno mjestoAko su tada tretirane sa posebnom pažnjom, jasno je da su, kao tadašnji manifest modernizacije, imale značajnu ulogu u formiranju urbanog identiteta Nikšića.

Bunari kao elementi urbane kompozicije jako su rijetki. Obično se vezuju za seoski ambijent i narodnu arhitekturu. U Nikšiću su imali poseban i veliki značaj do trenutka izgradnje moderne vodovodne infrastrukture a i tada će u narednim godinama igrati značajnu ulogu. Danas su zapušteni i kao oblikovni i element prostornog identiteta potpuno zaboravljeni.