Heroj jugoslovenske inženjerske priče ( II dio )

Autor teksta: Siniša Luković

Za 39. broj časopisa Pogled

U prvom dijelu teksta Heroj jugoslovenske inženjerske priče, autor Siniša Luković predstavio je bogat istorijat podmornice P-821 "Heroj", nekadašnjeg ponosa Jugoslovenske Ratne Mornarice (JRM), koja se danas nalazi kao muzejski eksponat u Porto Montenegru. Istaknut je značaj njene izgradnje za tadašnju Jugoslaviju kao tehnološkog lidera u konstrukciji podmornica, te i izazovi sa kojima su se suočavali inženjeri tokom njenog projektovanja i izrade. U drugom dijelu teksta, autor se bavi rigoroznim ispitivanjima i testiranjima koja su sprovedena na "Heroju" tokom njegove gradnje i prvih godina službe. Takođe, opisane su i najvažnije misije i događaji iz operativnog života ove podmornice, uključujući i njene uspjehe i incidente na moru.

Krucijalno bitna ispitivanja naprezanja čvrstog trupa obavljena su kroz četiri faze - tri tokom samog projektovanja i izgradnje, a četvrta tokom primopredajnih ispitivanja. Prvo ispitivanje obavljeno je na modelu trupa u mjerilu 1:2, kada se pokazalo da je zbog naprezanja u pojedinim tačkama, potrebno obaviti manje promjene u konstrukciji. Analiza dobijenih podataka i potrebne korekcije obavljene su na Brodarskom institutu. Tlačenjem zatvorenog čvrstog trupa vodom u tri ponovljena pokusa na navozu, provjeren je kvalitet materijala i izvedenih varilačkih i brodomonterskih radova. Mjerenja deformacija i naprezanja obavljana su pomoću elektrootpornih tenziometara i kompenzatora na ukupno 435 tačaka, a tom prilikom nije utvrđeno nedopušteno veliko naprezanje konstrukcije ni na jednom mjestu. Kada je trup bio djelimično opremljen, a ulazi i drugi otvori na njemu zatvoreni, podvrgnut je ispitivanju na moru. Nakon porinuća sa navoza, trup je pomoću velike plovne dizalice “Veli Jože” splitskog “Brodospasa”, odnešen u akvatorij ostrva Mljet gdje je spušten na dubinu od 240 metara. Dubina uranjanja bila je veća od maksimalno projektovane dubine za podmornicu B-71, a mjerenja stanja deformacija trupa obavljena su na 77 mjernih tačaka i nisu evidentirana nikakva odstupanja od dopuštenih limita. Dalji radovi na podmornici su mogli biti nastavljeni, pa je trup vraćen u halu BSO-a i nastavljeno je sa ugradnjom opreme i ostalih sistema.

Petokrilni propeler od posebne legure isporučila je britanska kompanija “Sonostone”. U gradnji nove podmornice, isporuci djelova, opreme i materijala za nju, bio je angažovan veliki broj ondašnjih velikih jugoslovenskih firmi iz gotovo svih republika bivše SFRJ: “Rade Končar”, “Iskra”, “Vulkan”, “Strojar”, “Đuro Đaković”, “Prva petoletka”, “Teleoptik”, RIZ, “Jugoturbina”, Železara Jesenice, Željezara Zenica, EI Niš, “Kamnik”, “Pionir”, “Nikola Tesla”, “Jugostroj”, “Novkabel”, “Jastrebac”, “TAB Mežice”, “Greben”, “Litostroj”, “Metalna”... pa je ovaj projekat dao i značajan doprinos podizanju širih tehničko-tehnoloških mogućnosti jugoslovenske industrije.

Dok su najviši rukovodioci JRM obilazili novu podmornicu koja se gradila u BSO, čelnike splitskog brodogradilišta, članove Kontrolne komisije, ali i samog glavnog projektanta potpukovnika Žarka - Feđu Alujevića, kopkalo je pitanje - kakvo će ime dobiti novi ratni brod. Iako su sve dotadašnje jugoslovenske podmornice dobiljale imena po imenima rijeka - “Tara”, “Sava”, “Sutjeska” i “Neretva”, nova podmornica zvaće se “Heroj” - objelodanio je tada sagovornicima, komandant JRM, admiral Mate Jerković. Suočen sa njihovim začuđenim pogledima, Jerković se okrenuo ka glavnom projektantu, inženjeru Alujeviću i uz osmjeh, šeretski dodao: “Sa Feđinom podmornicom samo heroji mogu upravljati!”

Konačno, ogroman, pionirski posao koji je tražio velike napore, stručnost, snalažljivost konstruktora i graditelja, ali i nekoliko prepravki u odnosu na prvobitno projektovana rješenja, je priveden kraju. Dvadeset prvog avgusta 1967. novoizgrađena podmornica, trebalo je da bude porinuta. I dok je gomila radoznalih radnika vani jedva čekala da vidi kakvo će to čudo da izađe iz velike i dobro čuvane hale i sklizne sa navoza u more, u unutrašnjosti hale pozdravni govor držao je kum nove podmornice - komandant JRM, admiral Mate Jerković: “Dajem ti ime ‘Heroj’! Pođi sretno u svoj element i plovi na čast i slavu naše domovine!”, uputio je admiral Jerković novu podmornicu u more uz tradicionalno razbijanje boce šampanjca o njen pramac. Trenutak kada je umjesto pjenušca, pramac podmornice zalilo more, a sve to pozdravile sirene svih brodova u Splitu i aplauz okupljenih gledalaca, sa posebnim uzbuđenjem pratio je tada 36-togodišnji poručnik bojnog broda Tomislav Drašković. Njemu je pripala čast da bude prvi - probni komandant nove podmornice i čovjek koji će obaviti sva njena prototipska testiranja prije nego što “Heroj” bude zvanično uvršten u Flotnu listu JRM. Drašković se prije nekoliko godina, ponovno sreo sa “Herojem” ali ovoga puta kao sa muzejskim eksponatom u Tivtu.

“Moj zadatak je bio da novu podmornicu kao prototip, temeljno testiram, dovedem do limita u svakom mogućem smislu i detaljno provjerim prije nego što bude uvrštena u flotu JRM i prije nego što država naruči gradnju drugih podmornica tog tipa. To dugotrajno i obimno ispitivanje smo uspješno izvršili na zadovoljstvo svih koji su bili uključeni u ovaj projekat, bez nekih posebnih incidenata”, objašnjava Havarija stakloplastičnih djelova oplate tornja na “Heroju” tokom probnih ispitivanja podmornice, prisjećajući se međutim, vanrednih događaja tokom ispitivanja nove podmornice. Prvi je bilo pucanje oplate tzv. lakog, odnosno hidrodinamičkog trupa podmornice na njenom tornju-mostu, nastalo prilikom opitovanja podmornice u vožnji maksimalnom brzinom u podvodnoj plovidbi.

“Dubina je bila 20 metara, brzina je postupno povećavana, podmornica je besprekorno slušala komande, a kada je brzinomjer pokazao maksimalnu brzinu od 15,3 čvora, začuo se jak prasak i lomljava. Nastao je trenutak neizvjesnosti jer niko nije znao što se dogodilo, a ja sam glavnom inženjeru samo kratko rekao - ode most! Zbog načina na koji su se slomili i zaglavili komadi stakloplastične oplate razvaljenog mosta, podmornica je dobila pozitivan trim, pramac se naglo uzdigao i za nekoliko sekundi velikom brzinom je probio površinu mora. Kada se podmornica umirila na površini izašli smo napolje i vidjeli da je moja sumnja bila tačna i da se, zbog neke manje greške u skapanju materijala, stakloplastična oplata mosta ‘rascvjetala’ i polomila pod hidrodinamičkim silama uzrokovanim maksimalnom brzinom podmornice u podvodnoj plovidbi”, prisjeća se Drašković najozbiljnijeg incidenta sa testiranja “Heroja” prije više od pola vijeka.

Druga vanredna situacija zbila se nešto kasnije kada je ispitivana maksimalna dubina ronjenja podmornice u tzv. Jabučkoj kotlini na srednjem Jadranu. Podmornica se još nije bila spustila na svoju maksimalnu dubinu ronjenja od 210 metara, kada je na dubini od 190 metara, pod pritiskom mora, popustila jedna brtva u torpednom prostoru na pramcu podmornice. Jak mlaz vode pod pritiskom od skoro 20 atmosfera, raspršen u vodenu prašinu, prodirao je u prostor između torpednih cijevi. Na trenutak su zlokobne misli prostrujale u glavama svih podmorničara sa “Heroja” koji su posumnjali da je možda popustio tzv. čvrsti trup podmornice - jedino što stoji između njih i sigurne smrti u imploziji podmornice uzrokovanoj ogromnim hidrostatičkim pritiskom mora na toj dubini. “Moja reakcija je bila uobičajena kao i svakog drugog podmorničkog komandanta u toj situaciji - naređeno je povećanje brzine, hidroplani postavljeni položaj za izronjavanje i kako je “Heroj” polako kretao ka površini Jadrana i dubina se smanjivala, tako je i prodor vode u pramčani prostor bivao sve manji, pa se sve srećno završilo”, prisjeća se Drašković koji je skoro godinu dana temeljno ispitivao “Heroja” odradivši sa tom podmornicom i prva torpedna gađanja, prije nego što je P-821 zvanično uvrštena u Flotnu listu JRM na svečanosti 10. septembra 1968. godine.

U naredne skoro 23 godine aktivne službe prije nego što je zauvijek izvučena iz mora na obalu 1991. godine u Tivtu, podmornica “Heroj” je imala ukupno 726 plovidbenih dana, čak 910 ronjenja i prešla je ukupno 46.659 nautičkih milja, što je ekvivalent plovidbi dva puta oko zemaljske kugle.

Najviše eksploatisana jugoslovenska podmornica tokom ta dva desetljeća obavila je ogroman broj zadataka, od kojih se o nekima, oni koji su njome plovili, i dan-danas nerado izjašnjavaju. Naime, podmornice su zbog svoje osnovne karakteristike - teškog otkrivanja - izuzetno pogodne za povjerljive misije prikupljanja obavještajnih podataka pri čemu nerijetko zalaze i u teritorijalno more drugih država. Jedan zadatak koji je “Heroj” izvršio, članovi njegove nekadašnje posade danas ipak sa neskrivenim ponosom priznaju - aprila 1974. ova podmornica je u reonu Monte Gargana, na samoj ivici teritorijalnih voda Italije, na izviđačkom zadatku sačekala i djelimično pratila brodove Šeste flote američke Ratne mornarice koji su plovili ka sjevernom Jadranu radi održavanja vježbe sa brodovima RM Italije. Američki ratni brodovi - nosač aviona, krstarice, razarači i ostalo, tom su prilikom bukvalno prešli preko zaronjene jugoslovenske podmornice koja je u tišini pod vodom snimala šumove njihovih propelera, ni ne otkrivši prisustvo “Heroja” u dubinama Jadrana. Nakon P-821 koja je bila prototip, u ovoj klasi, sagrađene su još dvije identične podmornice: P-822 “Junak” i P-823 “Uskok”. Uslijedila je krajem sedamdesetih, izgradnja dvije nešto veće i još modernije dizel-električne podmonice klase “Sava” (P-831 “Sava” i P-832 “Drava”) a u osamdesetim godinama prošlog vijeka u BSO je napravljena i serija od šest malih tzv. džepnih podmornica tipa “Una” od kojih je jedna i to baš P-912 “Una”, danas takođe muzejski eksponat u Tivtu.

Moderna rješenja sa visokim stepenom automatizacije

Veliki izazov bilo je formiranje akumulatorske baterije (AB) nove podmornice od akumulatora i ostale prateće opreme koju je isporučila renomirana švedska kompanija Tudor. Da bi se AB mogla formirati, trebalo je pripremiti i urediti akumulatorsku radionicu, posložiti članke AB, spojiti ih i pregledati, te pripremiti kade sa ukupno 20 tona elektrolita i formirati kontrolni pult za praćenje članaka AB prilikom formiranja. AB je inače, činilo čak 288 članaka, podijeljenih u dvije jedinice od po 144 članka, ukupne mase 70 tona.

Pogon podmornice činila su dva brzohodna dizel motora njemačkog proizvođača MTU, tipa MB 820 N koji su preko generatora što ih je proizvela jugoslovenska firma “Rade Končar”, proizvodili električnu energiju za dopunjavanje AB-a i potrošnju na glavnom, tzv. porivnom elektro motoru (PEM) podmornice koji pokreće njenu propelersku osovinu. Za rad dizel motora i tokom podvodne vožnje podmornice, projektovan je tzv. šnorkel uređaj koji joj je omogućavao da prilikom dopunjavanja AB-a plovi na dubini od 12 metara, pri brzini od 9,5 čvorova i do stanja mora 6.

Što se PEM-a tiče, on je razvijen u “Radu Končaru” po tehničkim zahtjevima Brodarskog instituta. Veliki broj aku-članaka sa baterijama u serijskom spoju na AB podmornice klase B-71 omogućio je postizanje napona od 560 V pri pražnjenju u maksimalnom režimu plovidbe snagom od 1.280 KW pri 400 okretaja u minuti, kako bi se postigla maksimalna brzina podvodne plovidbe od 16 čvorova, u trajanju od jednog sata. Za tzv. brzine šunjanja i što nečujniju podvodnu plovidbu brzinom do 5 čvorova, podmornica je imala i poseban, tzv. mali PEM koji je putem klinaste remenice pokretao propelersku osovinu u rasponu od 60 do 120 okretaja u minuti. Pri projektovanju sistema upravljanja pogonom i elektrokomponentama, sistemom komprimovanog vazduha visokog pritiska, te sistemom daljinskog kormilarenja podmornicom, primijenjena su tada najmodernija rješenja sa visokim stepenom automatizacije koja je omogućila znatno smanjenje broja poslužilaca u posadi podmornice.