Klimatski pametna urbanizacija

Autori teksta: Dr Ivana Ćipranić, dipl.inž.građ. Dr Nataša Kopitović Vuković, dipl.inž.građ

Za 42. broj časopisa Pogled

Gradovi širom svijeta u velikoj mjeri doprinose globalnom zagađenju životne sredine. Procjenjuje se da gradovi, uključujući i građevinsku industriju, uzrokuju više od 70% svih globalnih emisija ugljendioksida svake godine. U dokumentima Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD) stoji da 92% stanovništva širom svijeta ne udiše čist vazduh, a zagađenje posebno pogađa zemlje u regionu Balkana. Prema podacima Svjetske banke za 2018. godinu, emisije ugljendioksida (broj tona po glavi stanovnika) u zemljama Zapadnog Balkana su: Albanija - 1.9, Bosna i Hercegovina - 6.8 i Crna Gora - 4.0. Da bi se stabilizovalo globalno zagrijavanje, procjenjuje se da je potrebno smanjiti emisiju gasova za 80% do 2050. godine. Evropska unija se obavezala da će smanjiti emisije gasova sa efektom staklene bašte za 40% u odnosu na nivo zabilježen 1990. godine i povećati korišćenje obnovljive energije (European Energy Community, Roadmap to a low-carbon economy), kao i da će do 2050. godine primijeniti tehnologije sa niskim sadržajem ugljenika, sve u cilju povećanja otpornosti na klimatske promjene (Europe 2020 Strategy, EC Strategic Vision “A Clean Planet for all”). Sve to upućuje na zaključak, da je potrebno unaprijediti znanja i vještine, koje se tiču klimatski pametnog urbanog razvoja.

NACIONALNA STRATEGIJA ODRŽIVOG RAZVOJA DO 2030.

Nacionalna strategija održivog razvoja (NSOR) predstavlja dugoročnu razvojnu strategiju Crne Gore kojom se definišu rješenja za održivo upravljanje sa četiri grupe nacionalnih resursa: ljudskim, društvenim, prirodnim i ekonomskim. Strategija daje, između ostalog, kritički osvrt na probleme sa kojima se Crna Gora suočava, a tiču se održivog urbanog razvoja. Aktuelni problemi u vezi sa održivim upravljanjem resursima i prostorom u Crnoj Gori su:

• Neodrživo upravljanje obnovljivim prirodnim resursima.
• Nedostatak društvene svijesti o važnosti održivog upravljanja prostorom i resursima.
• Neefikasno korišćenje vode, što se, između ostalog, manifestuje u značajnim gubicima u sistemima vodosnabdijevanja (Regulatorna agencija za energetiku i regulisane komunalne djelatnosti, 2022: Godišnji izvještaj o poređenju indikatora poslovanja vršilaca regulisanih komunalnih djelatnosti za 2021. godinu), nenamjenskom potrošnjom vode, odsustvom koncepta ponovnog korišćenja vode itd.
• Nedovoljna izgrađenost infrastrukture za prečišćavanje otpadnih voda (kanalizacija i postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda), neadekvatna kontrola brojnih izvora zagađenja, neusvajanje planova upravljanja rječnim slivovima itd.
• Nepostojanje dovoljnog broja mjera za ublažavanje uticaja klimatskih promjena. Suštinski preduslov za postizanje ovog cilja je integrisanje klimatske politike i mjera za smanjenje emisija gasova staklene bašte. Takođe, treba imati u vidu da je za uvođenje većine ovih mjera neophodno promijeniti navike stanovništva, kroz edukaciju prije svega, o uštedi energije i niskougljeničnim tehnologijama.
• Nedovoljno korišćenje
• održivih građevinskih proizvoda. Potrebno je raditi na unapređenju standarda u pogledu energetske efikasnosti i većeg korišćenja energije iz obnovljivih izvora u procesima proizvodnje, ugradnje i odlaganja građevinskih proizvoda.
• Neadekvatno upravljanje otpadom. Crna Gora se suočava sa brojnim izazovima u upravljanju otpadom, uključujući nedostatak adekvatne infrastrukture za upravljanje otpadom, nedovoljna edukacija stanovništva o važnosti pravilnog odlaganja otpada, nedostatak adekvatnog finansiranja i izostanak primjene propisa.

Zbog svega navedenog, učešće Crne Gore u projektima koji se bave klimatski pametnim urbanim razvojem, od izuzetnog je značaja sa stanovišta saradnje i razmjene znanja i iskustava. Kao jedan od projekata koji može doprinijeti poboljšanju opisanog stanja, jeste i nedavno započeti međunarodni projekat SmartWB, sa Građevinskim fakultetom Univerziteta Crne Gore na čelu konzorcijuma. To je Erasmus+ projekat iz programa za jačanje kapaciteta u visokom obrazovanju, a pun naziv projekta je: Curricula innovation in climate-smart urban development based on green and energy efficiency with the non-academic sector (SmartWB). Pod jačanjem kapaciteta se misli na inoviranje nastavnih sadržaja, obuku nastavnika i modernizaciju laboratorijske opreme i nastavnih metoda, a sve u skladu sa novim zahtjevima da gradnja i urbani razvoj budu održivi, ekološki prihvatljiviji i spremniji da se odupru najavljenim klimatskim promjenama. U eri sve veće urbanizacije, kao i u kontekstu Agende za održivi razvoj 2030, Pariskog sporazuma, Okvirne konvencije UN o klimatskim promjenama i drugih globalnih razvojnih sporazuma i okvira, gradovi bi trebalo da budu dobro planirani i dobro vođeni. Pametni gradovi zasnovani na zelenoj gradnji i energetskoj efikasnosti znače poboljšanje kvaliteta života i odgovoran odnos prema životnoj sredini, a uz saradnju sa poslovnim sektorom i otvaranje novih radnih mjesta. Klimatski pametna urbanizacija može biti snažan podsticaj za održivi razvoj zemalja Zapadnog Balkana. Akronim projekta je SmartWB, što upućuje da je fokus na zemljama Zapadnog Balkana, i to na Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu i Albaniju. Osim toga, smart, odnosno riječ “pametno”, upućuje na korišćenje “pametnijih” rješenja u građevinarstvu, kao što su zeleni materijali, niskougljenične tehnologije u proizvodnji i ugradnji građevinskih materijala, povećanje energetske efikasnosti objekata, principi cirkularne ekonomije i pažljivo upravljanje građevinskim otpadom. Projekat treba da unaprijedi kvalitet nastave u oblasti klimatski pametne urbanizacije i kroz blisku saradnju 18 partnera SmartWB konzorcijuma, iz devet evropskih zemalja: Crne Gore, Srbije, Austrije, Norveške, Hrvatske, Španije, Njemačke, Bosne i Hercegovine i Albanije. Partnerske institucije su pretežno univerziteti - njih 13, uključujući i tri partnera iz poslovnog sektora i dvije organizacije koje djeluju kao pridruženi partneri.

Inženjerska komora Crne Gore je jedan od partnera na projektu. Uloga IKCG se ogleda u povezivanju akademskog i neakademskog sektora iz oblasti građevinarstva, kao i u aktivnom učešću u procesu modernizacije nastavnih planova i programa, zatim diseminacije znanja i rezulatata projekta, organizovanje studentskih praksi i dr. Ekološki pokret Ozon jedan je od tri neakademska partnera, i učestvovaće u različitim segmentima projekta, kao što su promocija zelenih poslova i novih tehnologija, organizacija okruglih stolova i diseminacija znanja i vještina. Kvalitet visokog obrazovanja u oblastima koje su u vezi sa temama projekta, od velikog je značaja za uspješno sprovođenje novih politika. Iz tog razloga, kao glavni cilj projekta ističe se modernizacija univerzitetskih kurseva u skladu sa trendovima EU. U pitanju je modernizacija najmanje 20 odabranih predmeta/kurseva, u skladu sa inicijativama o modernizaciji evropskih sistema visokog obrazovanja i uopšte sa ciljevima strategije Evropa 2020, u čijem su fokusu globalni izazovi kao što su klimatske promjene. Biće uvedeni inovativni i problemski zasnovani pristupi obrazovanju, oslonjeni na saradnju sa privredom, a osmišljeni tako da se kontinuirano mijenjaju i razvijaju kroz praktičan rad studenata i doprinos kompanija. Kao dio inoviranih nastavnih planova, u okviru projekta predviđene su studentske prakse u kompanijama koje su potpisale ugovore sa partnerima projekta, s fokusom na tehničke oblasti kao što su sistemi urbanog planiranja, uslovi gradnje za investitore, prostorno planiranje, razvoj infrastrukture, neformalna gradnja i dr. Pored unapređenja nastavnih programa, projekat podrazumijeva promovisanje korišćenja tehnologija koje su najmanje štetne po životnu sredinu. Osim toga, jedan od važnih ciljeva projekta je i poboljšanje kompetencija nastavnog kadra u tom smislu, kao i nabavku najsavremenije opreme za podršku nastavi u ovim oblastima. Takođe, jedan od ciljeva projekta je i kreiranje interaktivne web platforme za saradnju partnera iz konzorcijuma, ali i svih ostalih zainteresovanih strana, u smislu razmjene znanja, iskustava i dobrih praksi, kako u nastavnim procesima, tako i u implementaciji različitih rješenja, kroz razne vidove podrške i usmjeravanja. 

Princip održivosti u urbanom razvoju i gradnji, može biti utkan u veliki broj segmenata iz oblasti građevinarstva. Glavni aspekti građevinarstva, za koje je ovim projektom planirana modernizacija nastavnih sadržaja, mogu se organizovati kroz sljedeće oblasti:

A) Održivo urbanističko planiranje

Održivo urbanističko planiranje je proces planiranja, razvoja i upravljanja gradskim područjima na način koji se fokusira na održivost. Održivo urbanističko planiranje uzima u obzir širi kontekst gradskog područja, uključujući urbanu infrastrukturu, prirodna staništa i klimatske uslove. Cilj je stvoriti urbanu sredinu koja podržava kvalitetan život svih stanovnika, osigurava zaštitu okoline i prirodnih resursa, te omogućava dugoročni održivi razvoj.

B) Sanacija i jačanje postojećih objekata

Ovaj segment obuhvata integrisane tehnike za seizmičko ojačavanje i poboljšanje energetske efikasnosti postojećih zgrada, metodologije za procjenu kombinovanog efekta sanacije, nove tehnologije za kombinovanu seizmičku i energetsku nadgradnju… Osim toga, ovim su obuhvaćeni i novi inovativni materijali (zeleni građevinski materijali, ekološki prihvatljivi materijali, biorazgradivi proizvodi, izolacija sa niskom emisijom CO2 i drugi održivi građevinski materijali) za rehabilitaciju i jačanje postojećih zgrada i infrastrukture, novi materijali i tehnologije za poboljšanje trajnosti i pouzdanosti postojećih konstrukcija...

C) Energetska efikasnost zgrada

Princip energetske efikasnosti zgrade se odnosi na dizajn, konstrukciju i održavanje zgrade, tako da se smanji ukupna potrošnja energije. Ovaj princip se primjenjuje na sve vrste zgrada, od stambenih do komercijalnih.

D) Održivi građevinski materijali

Održivi građevinski materijali su materijali koji nastaju iz obnovljivih izvora, imaju manji uticaj na okolinu tokom svog životnog ciklusa, i/ili se mogu reciklirati na kraju svog životnog vijeka. Takvi materijali su ključni za smanjenje negativnog uticaja građevinske industrije na okolinu. Ovim segmentom su obuhvaćena najnovija dostignuća u ekološkim materijalima i tehnologijama, uključujući reciklirane materijale, biorazgradive proizvode i druge održive građevinske materijale.

E) Održivo upravljanje vodama

Iako ima široko polje primjene, u projektu će biti dat akcenat na strategiji i tehnikama održivog upravljanja vodama u melioracionim sistemima, kao što su: očuvanje vodnih resursa, prikupljanje kišnice, tretman otpadnih voda i smanjenje upotrebe vode usvajanjem efikasnih sistema za navodnjavanje, kao što su: kap po kap, prskalice, podzemno navodnjavanje… Ovi sistemi omogućavaju smanjenje potrošnje vode i minimiziraju gubitak vode usljed isparavanja.

F) Zelena i plava infrastruktura

Pod zelenom infrastrukturom podrazumijevaju se gradske zelene površine, parkovi i park-šume koje služe kao sredstvo za smanjenje negativnih uticaja urbanizacije na ekosisteme. Primjeri zelene infrastrukture uključuju ulično drveće, urbane bašte, zelene krovove i zidove. Ovi sistemi poboljšavaju kvalitet vazduha, obezbjeđuju staništa za životinje i mogućnosti za rekreaciju. Plava infrastruktura je koncept koji se odnosi na prirodne i inženjerske elemente u vodenim ekosistemima, uključujući rijeke, jezera, močvare i obalna područja. Ova infrastruktura ima ključnu ulogu u održivom razvoju, jer pruža širok spektar ekoloških, društvenih i ekonomskih benefita.

G) Upravljanje otpadom

Upravljanje otpadom je jedan od ključnih aspekata održivog urbanog razvoja. Efikasno upravljanje otpadom može značajno smanjiti negativne uticaje na životnu sredinu i zdravlje ljudi. Jedan od aspekata održivog razvoja svakako je i razvoj i implementacija održivih sistema upravljanja otpadom, koji uključuju reciklažu, kompostiranje, energetsku valorizaciju otpada i dr. Planirani ishodi SmartWB projekta značajni su ne samo za Građevinski fakultet kao koordinatora projekta, nego i za širu zajednicu Crne Gore. Poboljšanje kvaliteta visokog obrazovanja u oblasti klimatski pametnog urbanog razvoja razmjenom znanja, iskustava i dobrih praksi, modernizacijom univerzitetskih predmeta u skladu sa trendovima EU, te unapređenjem nivoa kompetencija i vještina nastavnog osoblja. Planirana modernizacija predmeta, prema potrebama tržišta rada i u saradnji sa industrijskim sektorom, u skladu je sa Strategijom razvoja visokog obrazovanja u Crnoj Gori. Savremeno opremljena laboratorija i organizacija praktičnih vježbi u laboratoriji Građevinskog fakulteta omogućiće studentima sticanje praktičnih znanja i vještina. Veza između Fakulteta i tržišta, kao i potpisivanje ugovora za obezbjeđivanje prakse studenata, vidi se kao jedan od uslova za kvalitetnije obrazovanje i jačanje kompetencija studenata. Internacionalizacija je prepoznata kao neophodan uslov i šansa za razvoj visokog obrazovanja. Sam projektni konzorcijum će, uvođenjem novih modernizovanih kurseva, koji će biti javno dostupni nacionalnoj i međunarodnoj akademskoj zajednici, doprinijeti specifičnoj i ukupnoj internacionalizaciji visokog obrazovanja. Kao jedan od rezultata projekta, očekuje se unapređenje odnosa između visokoškolskih ustanova u partnerskim zemljama Zapadnog Balkana (Albanija, Bosna i Hercegovina i Crna Gora), kao i veza Univerziteta Crne Gore sa privrednim sektorom i neakademskom zajednicom. Time se jača veza i saradnja sa privatnim sektorom, promovišu se inovacije i preduzetništvo, a kao rezultat očekuje se usklađivanje akademskog okruženja sa tržištem rada. Kao rezultat, očekuje se da u budućnosti društvena uloga Građevinskog fakulteta ne bude ograničena na prenošenje znanja, već da kontinuirano promoviše održivi razvoj na polju građevinarstva i stvara određenu ekonomsku i društvenu vrijednost.