Integrisani virtuelni model kulturnog dobra Tvrđava Ribnica u Podgorici

Podgoričkoj javnosti nedavno je u prostorijama Gradske biblioteke predstavljen projekat digitalne restauracije tvrđave Ribnica, realizovan putem javnog poziva za valorizaciju kulturne baštine. Autor projekta je Paten Studio d.o.o. iz Podgorice, a projekat je podržan od strane Turističke organizacije Podgorice s ciljem da se šira javnost upozna s nekadašnjim izgledom tvrđave kroz prikaz u formi integrisanog virtuelnog modela.

Glavni cilj ove digitalne restauracije tvrđave jeste da na sistematičan i precizan način prikaže autentičan izgled tvrđave Ribnica, odnosno njen fortifikacioni dio. Virtuelna restauracija zasniva se na sistematizovanoj arhivskoj građi, koja obuhvata fotografije, razglednice, izvještaje, putopise, analize slične arhitektonske tipologije, kao i arhivske crteže pribavljene iz osmanskih arhiva. Na taj način stvorena je slojevita i relevantna dokumentacija, koja je omogućila izradu ove virtuelne restauracije.

Podaci iz Osmanskog arhiva su ukazali na određenje elemente koji nisu bili prisutni u dokumentima dostupnim u Crnoj Gori. Izuzetno značajan materijal bio je arheološki izvještaj, koji je uslijedio nakon arheoloških istraživanja sprovedenih 1963. (autori Pavle Mijović i Mirko Kovačević) koji su pokazali arheološku i arhitektonsku građu, ukazujući na pozicije pojedinih arhitektonskih elemenata i struktura. 

To se naročito odnosi na poziciju stepeništa na glavnom, najmasivnijem bedemu, koji je orijentisan ka Staroj Varoši. Analizirana je i sama struktura, pri čemu su, na osnovu arheološkog izvještaja, identifikovani: glavni bedem s petougaonom kulom, pseudokulom i polukružnom kulom. Takođe, za ovaj bedem je karakteristično stepenište sa zajedničkim podestom, koje je bilo tipično za osmansku fortifikacionu arhitekturu. Sličan tip stepeništa može se naći i na brojnim drugim osmanskim tvrđavama, poput tvrđave Španjola u Herceg Novom. Kao referentni model autorima projekta poslužila je nedavno rekonstruisana tvrđava Yedikule u Istanbulu.

Glavni ulaz u tvrđavu je bio smješten u njenom sjeveroistočnom dijelu. Na crtežima iz osmanskih arhiva prikazuje se jedna trapezoidna kula u tlocrtu, koja je štitila glavni ulaz u tvrđavu. Opravdanost ove kule se može bolje razumjeti u kontekstu prilagođavanja tvrđave različitim načinima ratovanja, od hladnog do vatrenog, pri čemu je kula/osmatračnica skrivala poziciju i izloženost glavnih vrata napadima od strane varoši.

Razvojne faze bedema

Na samom digitalnom modelu mogu se uočiti dva tipa grudobrana na bedemima – jedan zupčasti, a drugi ispunjeni. U modelu su elementi koji potiču iz kasnije faze života tvrđave prikazani kao puni, što potvrđuje i fotografija čuvenog italijanskog fotografa i putopisca Pietra Marubija iz 1880. godine. Bedem prema rijeci Ribnici predstavljen je kroz dvije graditeljske faze: stariju, prikazanu u transparentnijoj formi, i mlađu, jasno vidljivu na Marubijevoj fotografiji. Transparentna verzija predstavlja hipotetičku rekonstrukciju, zasnovanu na logici prostiranja postojećih bedema.

Grudobran je u tom starijem sloju prikazan kao zupčasti, u skladu s njegovom pripadnošću ranijoj fazi fortifikacije. U okviru digitalnog blizanca, autori su takođe rekonstruisali postojeće i prepoznatljive strukture – poput amfiteatra, starog mosta na Ribnici, prilaznih stepeništa i postojećih terasa na ušću rijeka – kako bi korisnicima koji posjete lokalitet bilo olakšano snalaženje i identifikacija ključnih arhitektonskih elemenata.

Značajni fortifikacioni elementi

Na južnoj strani tvrđave nalazio se rov (šanac), koji je takođe predstavljao važan fortifikacioni element. Rov je bio dubok približno 3 metra, prosječne širine između 6 i 8 metara, i prostirao se između obala Morače i Ribnice. Tokom kišnih perioda, u njemu se uglavnom zadržavala voda, dok bi se u određenim dijelovima godine, kada bi vodostaj porastao, voda slivala ka rijekama. U sušnim, toplim mjesecima rov je obično bio prazan.

Za ovakve fortifikacione elemente karakteristični su eskarpa (strma unutrašnja strana rova) i kontraeskarpa (vanjska strana rova). U digitalnom modelu prikazani su obrisi ovih elemenata, s obzirom na to da su se njihove visine tokom vremena mijenjale i prilagođavale različitim odbrambenim potrebama.

Pored glavnog ulaza, postojao je i pomoćni portni izlaz orijentisan ka obali Morače, koji je bio zaklonjen zaštitnim zidom. Od tih vrata spuštalo se ka starom ribničkom mostu, gdje su se nalazila još jedna vrata.

Digitalna analiza prošlosti: potvrda ili osporavanje istorijskih elemenata

Digitalni model omogućio je precizno utvrđivanje visina i dimenzija odgovarajućih arhitektonskih elemenata, preklapanjem nekadašnjeg izgleda tvrđave, zabilježenog na Marubijevoj fotografiji, s trenutnim stanjem na terenu. U fazi verifikacije tih visina urađena je i analiza tipa fotoaparata koji je fotograf Pietro Marubi mogao koristiti u vrijeme nastanka fotografije.

Glavni cilj projekta jeste afirmacija nekadašnjih vrijednosti kulturnog dobra, ali i animiranje posjetilaca kroz njegovo uključivanje u savremenu turističku ponudu grada. Na samom virtuelnom modelu unesene su anotacije na sedam jezika.

Odgovarajući arhitektonski elementi, poput postojećih ostataka bedema i kula, integrisani su u samu virtuelnu restauraciju. Nažalost, devastacija tvrđave i njene okoline dovela je do brojnih materijalnih i strukturnih degradacija. Trenutno stanje pokazuje da su zidovi odstupili od svojih prvobitnih, pravilnih geometrijskih pozicija, što je posebno uočljivo na mjestima kružne kule i najmasivnijeg bedema.

U konačnici, kreiran je deskriptivan i informativan materijal koji oživljava nekadašnju tvrđavu. Budućim posjetiocima omogućava se da lokalitet, koji je trenutno izrazito zapušten i devastiran, dožive na jasan i pregledan način – kao prostor u kojem se baština njeguje, a virtuelni model doprinosi njenoj valorizaciji i očuvanju.