Centralna zona Novog Beograda utvrđena za prostorno kulturno-istorijsku cjelinu

Na prijedlog Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, Odlukom vlade Republike Srbije od 29.01.2021. godine, „Centralna zona Novog Beograda“ dobila je status kulturnog dobra, prostorno kulturno-istorijske cjeline.

Poslije Drugog svjetskog rata novi Generalni urbanistički plan Beograda iz 1950. godine akcenat je stavio na širenje Beograda preko Save i izgradnju Novog Beograda. Nastupio je desetogodišnji period obiljeležen brojnim konkursima i radom kako pojedinaca tako i projektantskih timova što je za posljedicu imalo izgradnju prvih „eksperimentalnih“ stambenih Blokova 1 i 2 (1958) prema projektu arhitekte Branka Petričića, a potom i preostalih devet stambenih blokova Centralne zone prema projektima tima koji su činili Leonid Lenarčić, Milutin Glavički, Milosav Mitić, Dušan Milenković i Uroš Martinović. „Centralnu zonu Novog Beograda“ čini devet simetrično raspoređenih blokova 21, 22, 23, 24, 25, 26, 28, 29, 30.

Središnja tri bloka 24, 25 i 26 nisu realizovani prema prvim detaljnim urbanističkim planovima i danas čine zaštićenu okolinu prostorne kulturno-istorijske cjeline. Ovi blokovi su originalno zamišljeni kao tri glavna trga Novog Beograda, svečani, centralni i stanični koji bi formirali Centralni prospekt između Željezničke stanice Novi Beograd i Palate SIV-a, po kojem čitav prostor danas nosi naziv. Od ideje formiranja tri trga se uslijed ekonomskih i političkih okolnosti ubrzo odustalo pa je prostorom Centralne zone preovladalo stanovanje sa osnovnim funkcionalnim sadržajima.

Na polju konstrukcije i materijala, prvi put je u Beogradu i SFRJ primijenjen sistem prefabrikacije, IMS sistem Branka Žeželja, koji je pružao mnogo veće mogućnosti, nego tradicionalni tip gradnje i livenja betona na licu mjesta, odnosno izgradnju mega-struktura uz korišćenje betonske panel konstrukcije što je vremenom dovelo do ekspanzije autorske arhitekture i urbanizma kao i građevinarstva u tehnološkom i inovacionom pogledu. Svi segmenti arhitekture, od projektovanja do realizacije, ukazuju na složenost procesa izgradnje zasnovanim na međunarodnim standardima poslijeratne moderne, ali i na ekonomskim faktorima poslijeratnog perioda.

Moderna urbana struktura Centralne zone doprijenila je kvalitetnom povezivanju istorijskih centara Beograda i Zemuna. S obzirom na njenu specifičnu poziciju u odnosu na oba grada, ova zona je od posebnog značaja ne samo za Novi Beograd, već predstavlja i jedan od najznačajnijih djelova šireg područja Beograda. Za urbanističku koncepciju i rješenja po kojima se realizuje Novi Beograd Oktobarskom nagradom Grada Beograda za 1968. godinu nagrađeni su arhitekte Nikola Dobrović, Milorad Macura, Stanko Mandić, Miloš Somborski, Vido Vrbanić, Branko Petričić, Aleksandar Đorđević, Uroš Martinović i Milutin Glavički.

S internacionalnog aspekta Blok 23 je uvršten u stalnu postavku Muzeja moderne umjetnosti MOMA u Njujorku od 2019. godine.