Urbana transformacija grada

Autor teksta: Dr Vladimir Bojković, dipl.inž.arh.

Za 40. broj časopisa Pogled

Po završetku Drugog svjetskog rata dolazi do velikih i dramatičnih promjena u životu grada Nikšića. Crna Gora postaje jedna od konstutivnih republika Jugoslavije, dolazi do promjene političko društvenog uređenja koje će imati odlučujuću ulogu u razvoju kako republika tako i njihovih gradova. U tom kontekstu Nikšić predstavlja upečatljiv primjer grada koji se naglo razvija u privrednom, ekonomskom, kulturnom i društvenom pogledu. Fizičke manifestacije naglog razvoja naročito su sagledive na polju arhitekture i urbanizma.

Jedan od osnovnih ciljeva socijalističkog upravljanja bio je ujednačen i ravnomjeran razvoj republika. Budući da je Crna Gora bila među najnerazvijenijim, njenom privrednom razvoju posvećena je posebna pažnja. Kao nosilac industrijskog razvoja nametnuo se grad Nikšić. Više je razloga zašto se baza privrednog i industrijskog razvoja Crne Gore formirala u Nikšiću, u prvom redu njegov geografski položaj i prirodna bogatstva.

Za funkciju Nikšića kao gradskog centra šire okoline od velikog značaja je bila reljefna plastika Nikšićkog polja, njegov kotlinski izgled i njegova otvorenost preko prevoja i udolina koji presijecaju planinski okvir. Prevoji i udoline se zrakasto protežu i omogućavaju razvoj saobraćaja, čineći da Nikšić bude raskrsnica puteva koja povezuje planinski, srednji i primorski dio Crne Gore.

Iz navedenih geografskih karakteristika koje određuju položaj Nikšića jasno je da ovaj grad zauzima ključnu ulogu u povezivanju kako crnogorskih gradova različitih regija ali i u povezivanju Crne Gore sa susjednom Bosnom i Hercegovinom i Hrvatskom. Ovome treba dodati da je Nikšićka opština najveća u Crnoj Gori, zahvata površinu od 2.065km2, što čini 14, 95% njene teritorije.

Prirodna bogatstva koja karakterišu nikšićki kraj su: vode, poljoprivredno zemljište, šume i rude. Kod vodenih potencijala razlikujemo stalne izvore i akumulacije. Stalni izvori se nalaze na sjeveru Nikšićkog polja i koriste se za snabdijevanje stanovništva. Akumulacije čine nekoliko jezera koja se koriste za potrebe privrede i rekreaciju i to: Krupačko Jezero (5,7km2) Slano jezero (8,8km2), Vrtac (13,4km2), Liverovići (0,93km2) i Grahovska akumulacija.

Iako u teritoriji Crne Gore opština Nikšić učestvuje sa 14,95% udio poljoprivredne površine je 10,54%. Površina šuma i šumskog zemljišta na teritoriji opštine Nikšić iznosi oko 108.421ha. Obraslo šumom je oko 89.230ha ili oko 78,2%. Prema podacima iz 2012. privredne šume zauzimaju oko 27,785ha.

Opština Nikšić je posebno bogata rudnim nalazištima crvenog i bijelog boksita. Postoji veći broj nalazišta ove rude čije se utvrđene rezerve kreću od 962.000t do 9.518.000t. Pretpostavka je da su ukupne rezerve boksita u nikšićkom kraju oko 200 miliona tona. Ovaj kratak osvrt na prirodna bogatstva u kojem se razvio grad Nikšić uvod su za pregled privrednih djelatnosti i preduzeća koja su osnovana na njihovoj bazi a koja su značajno uticala na razvoj pa čak i oblikovanje grada. 

Vodeni potencijali su uticali da se u Nikšiću 1951. osnuje preduzeće Gornja Zeta s ciljem da se razvija elektroprivreda i energetski potencijali kako bi snabdijevanje potrošača i industrijskih postrojenja bilo stalno. Ovo preduzeće izgradilo je hidrocentralu Perućica. Prvo poljoprivredno preduzeće u Nikšiću je pivara Trebjesa koja proizvodi jedno od svjetski najboljih piva, višestruko nagrađivano za kvalitet. Pivara je u najboljim godinama poslovanja upošljavala oko 1.000 radnika. Godine 1967. u Nikšiću je otovoren Poljoprivredno-prehrambeni kombinat koji će vremenom prerasti u preduzeće koje upošljava oko 1.500 radnika. Ovo preduzeće je imalo lanac svojih marketa, pekare, objekte za preradu mlijeka i drugo. Jedno od preuzeća koje se razvilo na bazi prirodnog bogatstva šuma jeste Šumarsko-industrijski kombinat koji je proizvodio namještaj vrhunskog kvaliteta uglavnom za inostrano tržište, mahom italijansko. Ovo preduzeće je zapošljavalo oko 800 radnika. U Nikšiću se 1971. otvara fabrika tekstilne industrije Koni koja će uposliti oko 360 radnika.

Da bi se istraživala i eksploatisala ruda boksita u Nikšiću je 1948. osnovano preduzeće Rudnici boksita koji će u godinama najboljeg poslovanja upošljavati oko 2.000 radnika. Nakon Rudnika boksita osnovano je prvo metaloprerađivačko preduzeće u Crnoj Gori Metalac koje će upošljavati oko 800 radnika. Za potrebe izgradnje grada 1947. osnovano je Građevinso preduzeće Crna Gora koje je izgradilo gotovo sve važnije objekte kako u gradu tako i u republici. Nakon velikog zemljotresa 1979. preduzeće je brojalo čak 3000 radnika.

Do sada navedena preduzeća najznačajnija su među preduzećima koja su direktno povezana sa bazom prirodnih bogatstava. Broj privrednih subjekata koji su proistekli iz nabrojanih preduzeća je veliki i ona su uticala na razvoj uslužnih djelatnosti, trgovine, saobraćaja itd. Glavni uticaj koji je privreda izazvala u životu grada Nikšića jeste naglo povećanje broja građana, stvaranje novih potreba koje su morale da se manifestuju u fizičkoj pojavnosti kroz objekte arhitekture i urbanizma stvarajući nove kulturne obrasce i načine života.

Najveći uticaj među industrijskim subjektima na život grada Nikšića imalo je preduzeće Željezara Boris Kidrič.

Industrijsko preduzeće Željezara Boris Kidrič formirano je 1950. Prvi pogoni su počeli sa radom 1956, a planirana gradnja završena je 1961. Izgradnjom objekta rukovodio je inženjer Rihard Merker. Željezara je građena u vanredno teškim uslovima i sa prvobitno posebnom namjenom kao strategijsko-vojni objekat što je i uslovilo i izbor lokacije u Nikšiću. Lokacija industrijskog kompleksa određena je na 3km istočno od grada na Rudom polju. Lokacija je, u kontekstu očuvanja životne sredine i stambenog područja, ispravna kada se uzme u obzir da u Nikšićkom polju preovladavaju sjeverni (42% od broja mjerenja) i južni (38,8% od broja mjerenja ) vjetar koji odnose razne gasove, čestice i druge štetne sastojke u pravcima suprotno od grada i prigradskih naselja.

Od svog otvaranja pa do početka devedesetih godina XX vijeka, ovaj industrijski gigant je bio jedan on najvažnijih industrijskih objekata ne samo u Crnoj Gori već i u Jugoslaviji. Željezara predstavlja ključni objekat u planski predviđenom industrijskom razvoju nikšićkog kraja koji je do tada bio pretežno agrarno orijentisan. Mogućnost korišćena vodenog potencijala u svrhu dobijanja električne energije, blizina primorskih luka za dopremanje sirovina i mogućnost upošljavanja velike radne snage bili su idealni uslovi da se ovakvo jedno preduzeće osnuje u Nikšiću.

Osim toga što je upošljavala najveći broj radnika, željezara je višestruko uticala na život grada u cjelini. Kako je zbog otvaranja fabrike došlo i do naglog porasta stanovništva, od kojeg je veći broj radio u željezari, bilo je potrebno obezbijediti smještaj za život radnika i njihovih porodica. Po prvi put dolazi do izgradnje radničkih naselja prema urbanističkim projektima. Dolazi do izgradnje više stambenih objekata i pojave kolektivnog stanovanja. Ovi novi oblici stanovanja uticali su do niza pojava poput izgradnje ulične infrastrukture, izgradnje vrtića, osnovnih škola, marketa, razvoja novih uslužnih djelatnosti i objekata u kojima se one odvijaju. Kao tipična, izdvajaju se radnička naselja Humci i Budo Tomović.

Velika proizvodnja željezare zahtijevala je angažovanje radnika u tri smjene što je dovelo do pojave dnevnih migracija stanovništva, naročito radničke populacije. Da bi proizvodnja bila efikasnija i da ne bi dolazilo do kašnjenja uvodi se i gradski prevoz za radnike od njihovih domova do fabrike. Na ovaj način došlo je do razvoja putne infrastrukture, autobuskih stajališta ali i biciklističkih staza i forsiranja bicikla kao prevoznog sredstva.

Među ostalim industrijskim preduzećima, Željezara je imala veliki uticaj i na razvoj grada u pogledu stambene izgradnje. Prema statističkim podacima iz 1954, Nikšić je imao 1.780 stanova ukupne stambene površine 84.376m2. U periodu od 1954. do 1961. u Nikšiću je izgrađeno 1.371 stan stambene površine 73.624 m2 dok je u periodu od 1961. do 1971. izgrađeno 3.256 stanova stambene površine 138.965 m2 što je duplo više u odnosu na prethodni period. Period od 1961. do 1971. je ujedno i period intenzivnije gradnje u Nikšiću, period kada dolazi do konsolidovanja i čvršćeg uspostavljanja industrijske baze grada, prije svega najvažnijeg preduzeća željezare.

Interesantno je spomenuti da je željezara direktno učestvovala svojim novčanim sredstvima u izgradnji mnogih važnih infrastrukturnih objekata u gradu poput kanalizacione i vodovodne mreže, podzemnih telefonskih i električnih kablova, asfaltiranje ulica, uređenje grada ali i u izgradnji važnih javnih objekata poput bolnica i škola.

Željezara je takođe uticala da Nikšić bude bolje saobraćajno povezan kako sa susjednim gradovima tako i sa susjednim republikama. Rukovodstvo željezare je posebnu pažnju posvetilo očuvanju životne sredine. Fabrika je od grada udaljena 3km. Fizički i vizuelno od prigradskih naselja, željezara je odvojena zelenim pojasom drveća koji ima ulogu filtriranja i pročišćavanja vazduha. Fabrika je među mnogorojnim imala i službu hortikulture koja se bavila isključivo uređenjem parkovnih površina fabrike i brojala je nekoliko inženjera hortikulture. Međutim, željezara je uticala i na razvoj uređenih zelenih površina i u gradu, finansirajući njihovu izgradnju i održavanje. Da se ovom pitanju posvetila posebna pažnja vidi se iz sljedećih podataka: unutrašnje gradsko zelenilo u metrima kvadratnim po stanovniku Nikšića 1964. iznosio je 3,90m2 da bi 1973. iznosilo 6,10m2.

Jedan od ljepših komunalnih objekata u gradu, koji je doprinio kvalitetu života i Nikšić učinio prepoznatljivim svakako je moderna gradska plaža na jezeru Krupac čiju izgradnju je većim dijelom finansirala željezara. Plaža je sagrađena 1973. prema projektu arhitekte Slobodana Vukajlovića koji je dao urbanističko rješenje. Na plaži se naročito ističe objekat plažnog restorana sagrađenog prema projektu arhitekte Duška Dude Popovića. U blizini plažnog bara nalazi se upečatljiv objekat restorana sagrađenog prema projektu arhitekte Ljuba Vojvodića.

Interesantan projekat, čiju izradu je u potpunosti finansirala željezara za potrebe svojih radnika ali i svih građana Nikšića, jeste Rekreativni sportski centar RSD Čelik. Projekat kompleksa uradila je sredinom 1962. Projektantska organizacija Sportprojekt iz Beograda na čelu sa arhitektom Kostom Popovićem, autorom čuvenog stadina Crvene Zvezde Marakana u Beogradu. U časopisu Arhitektura i urbanizam, br.15, daje se kratak prikaz projekta: Centar je lociran na istočnoj periferiji grada i naslanja se na stambene zone. Pruža se neposredno uz sjevernu stranu puta prema željezari, odnosno Žabljaku. 

Namjena Centra je da radnom kolektivu željezare Boris Kidrič preko njenog RSD Čelik pruži odgovarajuće uslove za rekreaciju i sportske aktivnosti. Njegov kapacitet omogućuje korišćenje i od članova porodica radnog kolektiva, kao i odvijanje kompletnog programa radničko-sportskih igara.

Cio kompleks u veličini od oko 8ha projektovan je u zelenilu sa slobodnom kompozicijom i logičnom grupacijom niza igrališta i uređaja prema pojedinim sportskim granama. Centar sadrži: društvenu zgradu sa prizemnim prostorom i internim parking prostorom za vozila, površinu za ljetnju baštu i kuglanu; kompletan atletski poligon; tri igrališta za odbojku; jedno igralište za košarku; dva igrališta za mali rukomet; dva igrališta za mali fudbal; jedan poligon za gimnastičke vježbe; jedno strelište za vazdušnu pušku 10m; jedno dječje igralište i park na stjenovitom, kupastom uzvišenju zvanom Majdan sa visinskom razlikom od 22m od osnove površine kompleksa do vrha.

Sva sportska igrališta imaju orijentaciju podužne osovine prema sjeveru a uz pojedine terene projektovan je po jedan red sjedišta za gledaoce. Objekte u centru može koristiti jednovremeno 500 osoba dok ukupni dnevni kapaciteti podrazumijevaju jednu smjenu prije podne i dvije poslije podne, ukupno 1 500 osoba. Nedeljni raspored treninga i vježbanja, program radničko-sportskih igara, dječje igre i ostale zabave i razonode u potpunosti zadovoljavaju sve potrebe radnog kolektiva i trenutno i u perspektivi razvoja željezare. Projekat je izrađen sredinom 1962. i radovi na izgradnji su otpočeli. Iako je najavljeno da su radovi na izgradnji centra otpočeli, u stvarnosti se nisu realizovali.

Nikšić kao industrijski centar Crne Gore imao je mnogo brži razvoj nego ostali gradovi. Kolika je razvijenost grada bila govori i podatak o stopi zaposlenosti u društvenom sektoru u odnosu na ukupno stanovništvo iz 1975. Prema ovim podacima jugoslovenski prosjek je bio 21,4% dok je u republici Crnoj Gori bio 17,8% a u Nikšiću 21,1%. U pogledu urbanizacije, donošenja i implementacije prostorno-planske dokumentacije ali i važnih ostvarenja iz domena arhitekture, sa vremenske distance, možemo reći da je tzv. zlatno doba u Nikšiću bilo za vrijeme najveće ekonomske moći Željezare Boris Kidrič koja je u većini slučajeva, direktno finansirala urbanu transformaciju grada.